Trump is opgestapt. Joe Biden wil zo snel mogelijk de erfenis van Trump ongedaan maken door een aantal van zijn besluiten terug te draaien. Maar dat is makkelijk gezegd dan gedaan.
Trump erfenis is namelijk hardnekkig. Sterker, er zijn redenen aan te nemen dat de opkomst van Trump eerder een manifestatie van de tijdgeest is, dan een duidelijke breuk ermee. Het lijkt erop dat deze geestesgesteldheid diep is doordrongen in de samenleving, niet alleen in de Amerikaanse, maar ook in de Europese.
Wat is die geestesgesteldheid? Het politieke programma van Trump is uitstekend vervat in de slogan ‘America first’. Deze leus is door Arjen Lubach briljant op de hak genomen, maar moet in zijn reële werkingskracht bloedserieus worden genomen.
Winnen
Feitelijk zijn we allang besmet geraakt in met wat ik in God en Geld het Trumpvirus noemde. De algemeen-geaccepteerde en destructieve ideologie is namelijk dat de politiek, economie en religie een strijd is, waarbij het behalen van de eerste positie cruciaal is. Het gaat om winnen, om het eigen belang op de eerste plaats zetten, of dit nu het eigen geloof is, de eigen portemonnee of de eigen politieke overtuigingen. De eigen stem moet zo hard en zo vaak mogelijk worden gehoord.
Niets voor niets is Twitter heden ten dage een belangrijk communicatiekanaal, onder meer vanwege het eenrichtingsverkeer ervan. Het gaat vooral om het ‘zenden’ van je eigen boodschap naar zo veel mogelijk volgers.
Omkering
Economie wordt geacht een nogal naargeestige wetenschap te zijn, waarin het zo goed mogelijk opkomen voor het eigen belang als een deugd wordt onderwezen. Toch is juist het je kunnen verplaatsen in andermans belang de kern van het ondernemerschap.
Inlevingsvermogen in wat onze broeder (en zuster) aan lief en leed overkomen kan, het vermogen tot empathie, is volgens Adam Smith, de aartsvader van de economie zelfs de kern van alle sociale verkeer. Hij opent er zijn boek de The theory of moral sentiments en legt daarmee ook de basis voor zijn economische theorie, nader uitgewerkt in zijn The Wealth of Nations.
Alleen wanneer we andermans belang goed kunnen inschatten, is goede dienstverlening mogelijk. Volgens Smith moet ik in het handelsverkeer niet alleen maar gericht zijn op mijn eigen belang, zoals het beeld van de calculerende homo economicus suggereert. Het ligt precies omgekeerd. In het echte leven krijg je niets gedaan als je je niet verplaatst in de situatie van de ander, in het eigenbelang van de ander, zoals ik uit een exegese van deze tekst door politiek filosoof Govert Buijs leerde.
Indammen
Eenzelfde soort omkering is politiek en religieus gesproken aan de orde. Politiek wordt geacht te gaan over het verzamelen van zo veel mogelijk stemmen om daarmee zo veel mogelijk zaken gedaan te krijgen. Maar in de kern gaat het in de politiek nu juist om het indammen van machtsaanspraken en het tegengaan van het doorzetten van de wil van de meerderheid, van de ‘winnaars’ ten koste van de ‘verliezers’.
Zelfs bij een van de meest verstokte machtsdenkers zoals de filosoof Thomas Hobbes is de politiek gebaseerd op een serie afspraken (een verbond tussen volk en heerser) om het geweld te temmen. Uiteindelijk is niet het recht van de sterkste maar de sterkte van het recht constituerend voor de maatschappelijke orde. De politiek draait kortom om de kracht van onderlinge afspraken.
Religie
Bij religie staat altijd al het gehoor geven aan andermans stem centraal. De Bijbel staat vol met roepingsgeschiedenissen van mensen die zich laten storen door een appel dat van de andere kant komt.
Geloofsgetuigen laten zich uit hun eigen bubbel losbreken, al zijn er natuurlijk tal van getuigen die laten zien dat het nog best wel lastig is om andermans broeder te zijn. Zelfzucht en machtsaanspraken worden voortdurend bekritiseerd, alsook de poging God voor je eigen karretje te spannen.
Veel religieuze praktijken draaien in de kern om compassie, zoals onder anderen Karen Armstrong betoogt. Religie komt niet voor niets van religare, wat ‘verbinden’ betekent.
Gehoor geven aan andermans stem en verantwoordelijkheid dragen, is de kern die economie, politiek met elkaar verbindt. Het is de kunst om deze stem te vertolken en te vertalen. Deze kunst van het vertolken en vertalen van andermans stem wordt in de Bijbeluitleg en filosofie ook wel hermeneutiek genoemd, vernoemd naar de lotgevallen van de god Hermes die onder andere boodschapper is van de goden, van de handelaren (en de dieven!), en vredesstichter.
De kern van deze hermeneutische onderneming is dat ‘de ander wel eens gelijk zou kunnen hebben’, zoals Arie Zwiep betoogt in Tussen tekst en lezer, zijn standaardwerk over Bijbelse hermeneutiek. Het ‘ik’ is dus niet de maat van alle dingen.
Alleen door in te gaan op het appel van de ander, door verantwoordelijk te zijn, kunnen we als mens tot bloei komen. Kunnen we het leven vieren als een geschenk dat ons zomaar is toegevallen. Verbinden, vormen en vieren zijn van dit verantwoord vertaalwerk de kernwoorden.
Fundamentele aantasting
Het onvermogen je te laten storen door het appel van de andere kant, maakt economie, politiek en religie letterlijk onverantwoordelijk. De hermeneutiek keert zich dan tegen zichzelf: de vitaliteit en veerkracht van de economie, van het politieke bestel en van religieuze praktijken worden dan ernstig aangetast.
Alleen geloof hechten aan het eigen geluid, de neiging tot opblazen van het eigen ik, is niets minder dan verraad aan de kern van economie, politiek en religie.. Helaas zit dat altijd als mogelijkheid in de religieuze, economische en politieke hermeneutische praktijk ingebakken. Andermans boodschap kun je namelijk nooit helemaal recht doen, en wie valt niet voor de verleiding deze vreemde boodschappen vooral in eigen voordeel uit te leggen?
Maar dat ontslaat ons niet van de verantwoordelijkheid dat toch zo goed mogelijk te proberen. Om tot een oprechte inschatting van andermans belang te komen, omdat alleen zo een duurzame samenleving mogelijk is. Als alleen de leugen (of fake-news) regeert, is er simpelweg geen gemeenschappelijke wereld meer.
Resonantie
Als alleen de eigen stem wordt geloofd, ligt fundamentele vervreemding op de loer, dan komt alles wat niet mijn eigen maaksel is, mij vreemd en doods voor. Dan is de werkelijkheid absurd en verschijnt ze vooral als een te bevechten en te overwinnen hindernis.
De Duitse socioloog Hartmut Rosa noemt het vermogen om in te kunnen gaan op de roep, het appel van de ander of het andere ‘resonantie’. Het is het vermogen te kunnen luisteren naar en adequaat te antwoorden op de ander, of op de andere werkelijkheid die buiten ons ligt en die niet door ons gemaakt is.
Dat vermogen is zwaar onder druk komen staan door de hedendaagse nadruk op beheersbaarheid, op controle van al het vreemde dat aan onze greep ontsnapt. Als dat de bestuurlijke houding wordt, dan verschijnt de wereld ons ‘als agressief, als iets dat moet worden beheerst, gecontroleerd en gemonitord als een plaats van weerstand, als een afvinklijstje’, zo schrijft hij in zijn onlangs in het Engels uitgebrachte nieuwe boek The uncontrollability of the world (De Duitse originele titel ‘Unferfügbarkeit’ is veel mooier maar zo goed als onvertaalbaar).
Bekering
Zo bezien is er niets minder dan een ander mens- en wereldbeeld nodig en een andere bestuursstijl. Niet ‘ik denk dus ik ben’, maar ‘ik antwoord dus ik besta’, is daarvan de kern. Niet de wereld is een vijandig strijdtoneel en te overwinnen en te beheersen hindernis, maar een kwetsbare, levende werkelijkheid die om een antwoord vraagt.
Dan is het bijvoorbeeld nu niet alleen de vraag hoe we het virus eronder krijgen, maar ook wat het ons te zeggen heeft, qua nodige verandering qua levensstijl en levenshouding. Dan is het niet alleen zaak om zo snel mogelijk ‘back to normal’ te gaan, maar veeleer aan een ander normaal te gaan werken, naar een nieuw antwoord op de vraag naar wat goed leven is.
Dat is niet zomaar geregeld met het terugdraaien van een aantal maatregelen. Er is niets minder nodig dan wat religieus gesproken ‘bekering’ heet, een fundamenteel andere manier van kijken naar de werkelijkheid.
‘God en geld’ is onlangs onderscheiden met de Jhr. mr. A.F. de Savornin Lohmanprijs
Dit artikel verscheen in februari 2021 in het Friesch Dagblad en online op het platform het Goede Leven