Vrolijke zwaarmoedigheid

Publicaties, 25 juni 2012, door Jan Prij

Ik houd van pessimistische denkers. Niets is zo vermoeiend en deprimerend als de optimistische doener. De optimist wordt gedreven door een activistisch geloof in de vooruitgang, ziet het positieve in alles en enkel kansen en mogelijkheden voor verdere ontplooiing. Omdat alles beter kan is er vreemd genoeg ook voortdurend sprake van onbehagen met de huidige stand van zaken.

We hebben hier mogelijkerwijs te maken met een vrolijke omkering: niets is zo zwaar als het leven van de optimist, die in alles een geweldige kans voor verbetering ziet. Niets zo goed voor lichtvoetig leven als het gesomber van de pessimist à la Arthur Schopenhauer, die alles in de grond van de zaak maar niets vindt. Volgens Schopenhauer is al het bestaande uiteindelijk een manifestatie van blinde levensdrift, dadendrang zonder doel, richting en zin. De lust is kort, de last is lang en uiteindelijk wordt het leven ten diepste door gebrek en lijden getekend.

Dit inzicht vormt een uitstekend voorbeeld van vrolijke zwaarmoedigheid. Het vrolijke van deze constatering is, dat leven met beperkingen blijkbaar hoort en niet iets is wat met alle geweld bestreden moet worden. Dit geldt vooral voor onze eigen beperkingen, waar we bij uitstek niet aan kunnen ontsnappen. Juist wanneer we onze eigen beperkingen kennen en aanvaarden, kunnen we het leven accepteren zoals het op onzinnige wijze op ons afkomt. Want, aldus Schopenhauer in ‘De kunst van het gelukkig zijn’; “Zoals de vis zich alleen in het water, de vogel zich alleen in de lucht en de mol zich alleen onder de aarde thuis voelt, zo voelt ieder mens zich slechts thuis in de hem passende afmosfeer.”

Het gaat er volgens hem om de beperktheid van je eigen domein te kennen, omdat dat het ongeluk minder houvast geeft. Niets is zo onbarmhartig als het ontkennen van gebrek, ongeluk en pijn als grondtrek van het leven. Niets is zo gevaarlijk als de optimistische neiging te doen alsof er geen grenzen zijn en alsof alles mogelijk is. Het is veelzeggend dat, volgens de (melancholieke) filosofe Hannah Arendt, de optimistische uitspraak ‘alles is mogelijk’ het programma van alle totalitaire systemen samenvat.

Thema: